योग विश्वलाई उपहार, कोसेली र आविष्कार हो । वास्तवमा हाम्रा ऋषिमुनिहरु यसको अभ्यासकर्ता र आविष्कारक थिए । उनै योगर्षी ऋषिहरुले आविष्कार गरेकै कारण आज योग विश्वव्यापी रुपमा अबलम्बन भएको छ । कुनै देश, धर्म, जाति, लिङ्गभन्दा पर कुनै विज्ञान छ भने त्यो योग विज्ञान हो ।

विश्वका २०० भन्दा मुलुकमा योग अभ्यास गर्ने गरिन्छ । जसकारण आज हामी भन्न सक्छौं । सदियौंअघि चल्तीमा आएको पुरानो योग विज्ञान आज फेसन जसरी मौलाएको छ । योगले शारीरिक मात्र नभई मानसिक फाइदा दिन्छ । जसको महत्व बुझेर मानिसहरूले यसलाई निरन्तर आफ्नो दिनचर्याको हिस्सा बनाइरहेका छन् । अहिले चिकित्सक समेतले अस्पतालमा आउने बिरामीलाई स्वस्थ रहन योग गर्ने सल्लाह दिन्छन् ।

योग के हो ?

योगको शाब्दिक अर्थ जोड्नु हो । योगको अर्थलाई विस्तारपूर्वक हेर्ने हो भने शरीर र आत्मासँग स्वास्थ्यलाई जोड्नु हो । जसकारण स्वस्थता प्राप्ति, रोग निवारणका लागि योग अस्पताल, घरमा वैद्यखाना, कारागार, स्वस्थ, अस्वस्थ अधिकांशले सर्वत्र गरिन्छ । स्वास्थ्य सम्वर्द्धन स्वास्थ्य रक्षाको माध्यम योग हो ।

जोड्नुको अर्को अर्थ हो, मनसँग एकाग्रता र धारणालाई जोड्नु । आजभोलि हाम्रो मन अनेकौं विकृतिबाट तनावग्रस्त र पीडित छ । मन धेरै कुराले विचलित छ । यस्तो विचलित दिमागलाई एकाग्र बनाउनु र हजारौं विचारलाई धारणाशील बनाउनु मनमा सामर्थ्य प्रदान गर्नु योगको अर्को उद्देश्य हो ।

आत्मामा प्रमात्मा जोड्नु योग हो । आत्मा भनेको सीमित चेतना हो । आत्मालाई चेतनासँग जोड्नु योग हो । जीवनका हरेक पाटाहरुसँग योग जोडिएको छ । व्यावहारिक रुपमा योग भनेको आजभोलि चलनचल्तीमा रहेको व्यायाम, कसरत, वर्क आउट पद्धतिभन्दा पूर्ण वैज्ञानिक, आफ्नै रैथाने विज्ञान र संस्कृति हो । जुन गर्न सहज निःशुल्क छ ।

आजभोलि देखिएका सबैजसो रोगमा अन्तिम औषधि हो । जसकारण योग सर्वश्रेष्ठ औषधि हो । जुन सबैका लागि औषधि हो ।

योगले मन र शरीर जोड्छ

युजसमाधु, युजसंयमने, युजीरयोगे यी तीन संस्कृत शब्दको अर्थ हो, दुई आयाम, दुई इकाई र दुई तत्व जोडिनु योग हो ।

युजसमाधु भन्नाले मनलाई कुनै एउटा लक्ष्य वा उद्देश्यमा टिकाएर त्यसमै ध्यान, अभ्यास, प्राणायाम सब गरेर मनको क्षमतालाई बढाउँदै पूर्ण तन र मनलाई एकाग्र गराउनु योगको लक्ष्य हो । एकाग्र भएपछि आफ्नो भगवान, अल्लाह, जुन प्रतिमामा आस्था छ त्यसमै डुब्नु योग हो ।

युजसंयमने, मन र मनका उपकरणहरु हुन् । तिनीहरुलाई नियन्त्रण गर्नु योग हो । कुनै एक कुरामा निरन्तर तनमय हुनु, मन त्यसमै डुब्नु, रमाउनु युजीरयोगे अर्थात् समाधि हो ।

जीवनशैलीमा योग

जीवनशैली भनेकै जीवन जिउने तरिका हो । बिहान उठेदेखि राति सुत्नेसम्मको क्रियाकलापसँगै प्रकृतिसँग जीवन कति नजिक छ त्यो जीवनशैली हो । प्रकृतिभन्दा विपरीत जानु, स्वास्थ्यभन्दा विपरीत जानु र स्वस्थ तवर तरिकाबाट विपरीत जानु जीवनशैली बिग्रिनु हो ।

उठेपछि प्रार्थना गर्ने, व्यायाम गर्ने, शौच गर्ने, कामलाई कर्म योग गर्ने, सासलाई प्राण योग बनाउने, खानालाई आहार योग बनाउने र विचारलाई ध्यान योग बनाउने र जे-जस्तो काम र विचार गर्छौं त्यसलाई स्वस्थ र सन्तुलित बनाउनु नै योगलाई जीवनशैलीसँग जोड्नु हो ।

योगलाई दैनिक जीवनमा जोड्यौं भने जीवन सहज हुन्छ । शरीर फूर्तिलो हुन्छ, निरोगी हुन्छ, तनाव घटेर जान्छ । कार्य क्षमता बढेर जान्छ । कार्य क्षमता मात्र नभई शारीरिक क्षमता, मानसिक क्षमता, भावनात्मक क्षमता, आत्मिक र प्राणिक क्षमता, प्राणिक र बोल्ने वाच्छिक क्षमता बढेर आउँछ । किनभने योगामा ध्यान, आसन, प्राणायाम गछौं । आसनले शरीरको क्षमता बढाउँछ । प्राणायामले मनको र सासको क्षमता बढाउँछ । र, ध्यानले सम्पूर्ण मनको चेतनाशक्ति बढाउँछ । जसकारण हामी भन्न सक्छौं कि योगले नछुने शरीरको कुनै त्यस्तो पाटो छैन ।

जीवशैलीको हिस्सा कसरी बनाउने ?

जीवनशैलीको हिस्सा बनाउन योगमा अभ्यस्त हुन आवश्यक छ । अभ्यस्त बनाउन सबैभन्दा ठूलो इच्छाशक्ति र नियमितता चाहिन्छ । अठोट र संकल्प शक्ति चाहिन्छ । किनकि योग छोड्दै र मन लागेको बेलामा गर्ने गर्दा योगबाट पूर्णलाभ लिन सकिंदैन । जीवनशैलीको अंश बनाउन योगको बारेमा विस्तृतमा बुझ्न, मनदेखि गर्छु भन्ने भाव आउन, कसरी गर्ने ज्ञान हुनु आवश्यक छ ।

पताञ्जली ऋषिमुनिले भनेका थिए, ‘शतुदीर्घकाल नैरन्तरैय, सत्कारो सेवितु दृढभूमि ।’

अर्थात्, सधैं उही समयमा निरन्तर श्रद्धापूर्वक गरिसकेपछि समर्पणले गर्दै गएपछि योग परिपक्व भएर आँउछ । यसको पूर्णलाभ लिन सकिन्छ । यसका लागि आफ्नो गुरु आफैं हुने हो । स्वयं नियन्त्रक हुने, आफूलाई आत्मअनुशासित गर्छु भनेर लागेपछि योग पनि खाना दैनिक खाने अभिन्न जीवनशैलीको भाग रहेजस्तै योग पनि दैनिकीको अभिन्न भाग बन्छ । योगलाई पनि नित्यकर्म र खानाजस्तै दैनिक गर्ने हिस्सा बनाउँछु भन्ने प्रतिज्ञा गरेमा जीवनशैलीको भाग बनाउन सम्भव छ ।

योग आजको आवश्यकता

अहिले तनाव बढ्नुको कारण मनमा सहिष्णुता र सहनशीलताको क्षमता कमी भएर हो । नकारात्मक दृष्टिकोण र नकरात्मक क्षमता बढ्नु पनि एक कारण मान्न सकिन्छ । मनमा, स्नायुप्रणालीमा, शरीरको कोषकोषमा तनाव सहने क्षमता कम हुँदै गएको छ । जसकारण स-साना कुरामा तनाव लिने गरिन्छ ।

फलस्वरुप भागदौडको थकान, कलह, रिस, आवेग र कुविचारले व्यक्तिलाई घेर्छ । यस्तोमा सकारात्मक भावना ल्याउन र तनाव कम गर्न योग आवश्यक खुराक हो ।

योग सुरु हुन्छ, यम र नियमबाट । यम मानिसको सामाजिक आचरण हो भने नियम भनेको भित्री आचरण हुन । व्यक्तिले जब यम र नियमबारे बुझ्छ, उसको सोचाइ, लेनदेन, दैनिक जीवनशैली र व्यवहारको तरिका सुधारिएर आउँछ । जसले तनाव र थकान कम हुन्छ । कुनै पनि कुराको छिटो रुष्ट प्रतिक्रिया गर्ने बानी कम हुन्छ । रिस कम हुँदै जान्छ । यी सबैमा प्रमुख भूमिका प्राणायामको हुन्छ । जब व्यक्ति बसेर अनुलोम विलम, भास्त्रिका, भ्रामरी, शीतली र शीतकारी प्राणायाम गर्छ । शरीरको रगत र प्राण शुद्ध भएर आउँछ । चेतना शुद्ध र बाधारहित भएर आउँछ । बिस्तारै तनाव कम हुँदै आउँछ । शरीरको तन्तुदेखि कोषिकासम्मको प्राण क्षमता बढेर आउँछ ।

युवामा योगप्रति आकर्षण बढ्दै

युवापुसतामा योगप्रतिको आकर्षण बढ्दै गएको देखिन्छ । योग, व्यायाम, जिम, विभिन्न कसरत, मार्सलआर्ट, वर्कआउट अनेक छन्, जसले शरीर स्फूर्त गराउँछ । यी सबैमध्ये पटक्कै साइड-इफेक्ट नभएको, कम लगानीमा शरीरको भित्र पस्दैपस्दै मन र चेतनासम्म सम्बोधन गर्ने भएर युवामा योगको निकै आकर्षण देखिएको छ ।

नेपालमा त बढेको छ नै । विदेशमा पनि युवामा योगको आकर्षण देखिन्छ । अमेरिका, चीन, भारत, अस्ट्रेलिया र क्यानडामा योगको प्रभाव बढ्दो छ । विश्वमा सबैभन्दा बढी क्यानडामा योगाभ्यास हु्न्छ । भनिन्छ, त्यहाँको ४० प्रतिशत जनसंख्या योगमा अभ्यस्त छ ।

यता, चीनको कुरा गर्ने हो भने आफ्नै व्यायाम पद्धति हुँदाहुँदै त्यहाँको जनमानस योग गरिरहेका छन् । भारतमा पनि फेसनको रुपमा योग मौलाएको देखिन्छ । त्यहाँ स्कुल, कलेजमा योग सिकाउन थालिएको छ । अमेरिकामा कलेज, स्कुल र अस्पतालमा योग केन्द्र राखिएको छ । जसले गर्दा अधिकांशमा योगको आकर्षण बढ्दो छ । शरीर फिट राख्न र तन्दुरुस्तीको लागि पनि युवामा योग फेसन जसरी मौलाइरहेको देख्न सकिन्छ ।

योग गर्ने र नगर्नेमा भिन्नता

योग गर्ने योगी, निरोगी र उपयोगी हुँदै जान्छन् । नगर्ने भोगी र रोगी हुँदै जान्छन् । मानिसमा केही न केही तनाव, चिन्ता र दु:ख हुन्छ त्यो स्वभाविक हो । तर  योगाभ्यास नगर्नेले आफ्नो चिन्ता, उदासी, तनावमा जीवन काट्छ । उनीहरुमा धैर्यता हुँदैन । १० मिनेट मात्र पर्खनुपर्‍यो भने रिसले आगो हुन्छन् । बढी भौतिकमुखी र परिमाणमुखी हुन्छन् । जे कामको पनि नतिजा छिटो र आफू अनुकल खोज्ने हुन्छन् ।

यता, योग अभ्यासकर्ता भने व्यक्तिको पखाईमा पनि रमाउँछ । त्यो समय ध्यान गरी सदुपयोग गर्छ । जस्तो अवस्थामा पनि समायोजित हुनसक्छ । आवेग कम हुन्छ । शोक, चिन्ता र तनाव काबुमा राख्न सक्छ । र, त्यस्ता कठिन परिस्थितिलाई पनि सकरात्मक ऊर्जामा परिवर्तन गर्न सक्छ । योगले जीवनदर्शन सिकाउँछ । नतिजा कुर्ने धर्य शक्ति सिकाउँछ । वर्तमान मात्र जीवन होइन, भूतकाल र भविष्य पनि छ । र, यी तीनकालकै आफू उपज हो भन्ने भान योगले गराउँछ ।

स्वास्थ्य र योग

पैसाले खानेकुरा किनेर भोक मेटाउन सकिन्छ । तर पैसा भोक मेटाउने साधन मात्र हो भन्दा पैसाको पूर्ण परिभाषा आउँदैन । पैसा समृद्धिको साधन हो । त्यसैगरी योग रोगको उपचार मात्र होइन । योगले शरीरलाई स्वस्थ बनाउँदै लैजान्छ । भएका रोगसँग लड्न मद्दत गर्छ । अनि मनलाई स्पर्श गर्छ । अनि मनको क्षमता बढाँउछ । मनबाट आत्मचेतनासम्म पुग्छ । योग शरीर प्रवेश गरी आत्मचेतना बढाउने पहिलो खुडकिलो हो । त्यसैले मनसम्म पुग्न स्वस्थ तनको आवश्यक हुन्छ । त्यसैले योगले पहिला भएको रोग निको पार्न सघाउ पुर्‍याउँछ ।

जस्तो, आजभोलि दीर्घरोग जस्तै, मधुमेह, उच्च रक्तचाप, क्यान्सर, कोलेस्टेरोल, डिप्रेसन, माइग्रेनबाट धेरैजसो ग्रसित छन् । हरेक घरमा दीर्घरोगी छन् । यस्ता समस्यामा औषधिले अल्पकालीन ठीक गर्छ । तर योगले दीर्घकालीन रुपमा समस्याको समाधान गर्छ । किन ?

योगले कारणमा गई उपचार गर्छ । रोग मानसिक र शारीरिक कारणले लाग्छ । प्रायजसो रोग साइको समाट्रिक डिसअर्डर हुन् । मनमा पहिला रोग उब्जियो र त्यसको लक्षण शरीरमा देखा पर्छ । यस्तोमा शरीरको लक्षण मात्र दबाउने औषधी खाएर रोग निको हुँदैन । रोग निको पार्न रोगको जडसम्म पुग्नुपर्छ । जुन योग, ध्यान, मुद्रा, योग आहार, प्राणायामबाट सम्भव छ ।