नेपालगन्जः नेपालका सहर र गाउँबस्तीमा कहिलेकाहिँ त्यस्ता खबरहरू आइपुग्छन्, जसको शब्दसँगै चिसो हावा पनि घुसपैठ गर्छ । न देखिएको, न कल्पना गरिएको, तर कानमा परेपछि मनको कुनाकाप्चासम्म ठोक्किने बेवारिसे शवको खबर । कहिले बगैँचाको डिलमा, कहिले सुनसान सडकको छेउमा, कहिले खोलाको मुन्तिर बालुवा र माटोमा आधा पुरिएको, अनि कहिले घना झाडीभित्र बाँसका पात हल्लाउँदै लुकेका यस्ता लासहरू फेला पर्छन् ।

तिनीहरूको अनुहारमा समयको धुलो टासिएको हुन्छ, शरीरमा कहिले पानीको नीलो डाम, कहिले घामको कालो छायाँ, अनि वरिपरि मौनताको गहिरो घेरा ।यी शवहरूको कथा अधुरो हुन्छ । तिनीहरूको नाम हावा जस्तै अदृश्य भइसकेको हुन्छ । घर, ठेगाना यतिका टाढा हराइसकेको हुन्छ कि कोही खोज्न आउँदैन । कोही रुदैन । अन्त्येष्टि गर्ने हात राज्यको प्रक्रियागत औपचारिकता मात्र हुन्छ, ‘भावनाहीन, चन्द्रमामा हेरेजस्तो टाढाबाट ।’

बाँकी रहन्छ केवल मौनता, जसलाई भंग गर्ने कुनै स्वर हुँदैन । बाँकेको पछिल्लो तथ्यांक पनि त्यस्तै मौन तर गहिरो चीत्कार बोकेको छ । सहरका गल्लीदेखि नदीको किनारसम्म, जंगलको आभास दिने सडकछेउदेखि खेतका सिमसारसम्म गत आर्थिक वर्ष २०१/०२ मा १७ वटा बेवारिसे शव भेटिएका छन् । त्यसमध्ये ९ जनाको मात्र पहिचान खुल्यो, बाँकी ८ जना अझै ‘अज्ञात’ को सूचीमै छन् ।

बेवारिसे शव भेटिनु भनेको केवल मृत शरीर फेला पार्नु मात्र होइन, त्यो एउटा असफल खोज हो, ‘जीवनको, परिचयको र समाजको सम्बन्धको ।’ यसले राज्यको उपस्थितिलाई पनि नजिकै आँखामा पुर्‍याइदिन्छ । र, असुरक्षितताको आभास फैलाइदिन्छ ।

साउन २०८१ मा मात्र ७ शव भेटिएका थिए, भदौमा ५, अन्य महिनामा कहिले १ त कहिले २ वटा शव भेटिएका छन् । तर यो वर्षको सुरु भएको साउन महिनामा मात्र फेरि २ वटा नयाँ शव भेटिए । यी अंकहरू केवल संख्यात्मक तथ्य मात्र होइनन्, यो समाजमा फैलँदै गएको मौन संकटको संकेत हुन् । प्रत्येक शवसँग एउटा कथा बाँधिएको छ, ‘कसरी बाँचे, कसरी मरे, र किन आफ्नो परिचय गुमाए ?’

पोस्टमार्टम टेबलमा राखिएको एउटा शव बोल्दैन । तर उसले केही न केही संकेत छोडेको हुन्छ । छालामा चोटको दाग, कपडामा माटोको थोप्लो, जुत्तामा नदीको बालुवा, अनुहारमा समयको चिह्न । यी संकेतहरू कहिलेकाहिँ जाँच्ने प्रहरीको डायरीमा पुग्छन्, तर धेरैपटक तिनले कुनै उत्तर दिँदैनन् । बेवारिसे शव भेटिनु भनेको केवल मृत शरीर फेला पार्नु मात्र होइन, त्यो एउटा असफल खोज हो, ‘जीवनको, परिचयको र समाजको सम्बन्धको ।’ यसले राज्यको उपस्थितिलाई पनि नजिकै आँखामा पुर्‍याइदिन्छ । र, असुरक्षितताको आभास फैलाइदिन्छ ।

बेवारिसे शव फेला परेपछि प्रहरीले कानुनी प्रक्रिया पूरा गर्छ । तस्विर खिचिन्छ, मिडियामा सूचना पठाइन्छ, डीएनए नमुना संकलन हुन्छ, र पहिचान नभए अन्त्येष्टि गरिन्छ । तर प्रश्न के हो भने, यो प्रक्रिया यति मात्रमै किन सीमित हुन्छ ? अज्ञात शवको पहिचानका लागि व्यापक खोजी गर्ने, राष्ट्रिय स्तरमा हराएका व्यक्तिहरूको डाटाबेससँग मिलाउने, वा प्रदेश–जिल्ला–स्थानीय तहबीच समन्वय गर्ने प्रयास प्रायः नगण्य हुन्छ । राज्यको मौनता र प्रशासनिक ढिलासुस्तीले शव मात्र होइन, कथाहरू पनि दफनिन्छन् ।

हराएको सदस्यको खोजीमा निस्केको परिवारको कथा बेवारिसे शवसँग गाँसिएको हुन्छ ।

यी शवहरू सबैको मृत्युको कारण एउटै हुँदैन । कतिपय हत्या र अपराधको परिणाम हुन्छन्, जहाँ अपराधीले प्रमाण नष्ट गर्न शवलाई सुनसान ठाउँमा फ्यालिदिन्छ । कतिपय दुर्घटनामा-सडकमा, नदीमा, वा वनमा-मृत्यु हुन्छ तर तत्काल पहिचान हुँदैन । कसैले मानसिक स्वास्थ्य समस्याका कारण आत्महत्या गर्छ, कसैले नशाखोरी र भोकमरीबीच जीवन गुमाउँछ । तर जसरी भए पनि, जब शवको पहिचान हुँदैन, त्यसको अर्थ हुन्छ-कसैको मृत्यु समाजको आँखा र कानबाट हरायो ।

वैशाख २४ गते बिहान नेपालगन्ज उपमहानगरपालिका वडा नम्बर १४ बाले गाउँदेखि हिरमुनिया जाने सडक खण्डको उत्तरतर्फ करिब ४०/४५ वर्षीया महिलाको शव बेवारिसे अवस्थामा भेटिन्छ । उनको मुख रगताम्मे छ । शव घोप्टो अवस्थामा भेटिन्छ । लाग्छ, ‘यो हत्या हो ।’ भलै अनुसनधान नहुँदै हत्या भन्न नमिल्ला । तर, प्रकृति त्यस्तो देखिन्छ । यस्ता शवले मृत्यु मात्र होइन, राज्य समाजमा छ या छैन भन्ने भन्ने सन्देश दिने स्थानीय बताउँछन् । उनीहरु भन्छन्, ‘यस्ता शवले राज्यको सुरक्षा नीतिलाई चुनौती दिएको छ ।’

हराएको सदस्यको खोजीमा निस्केको परिवारको कथा बेवारिसे शवसँग गाँसिएको हुन्छ । पहिलो दिनहरूमा खोजीको जोश हुन्छ । थानामा उजुरी, साथी सम्बन्धीलाई सोधपुछ, अस्पतालमा चक्कर । हप्तौँ बित्दै जान्छ, आशा र निराशाबीच मन दोधारमा रहन्छ । कहिलेकाहिँ, मृत्युको खबर आउँछ तर, शवको पहिचान नखुल्दा, त्यो खबर पनि अधुरो रहन्छ । शव पत्ता लागे पनि ‘यो हाम्रो हो’ भन्न नपाउँदा, परिवार अनन्त शून्यतामा बाँधिन्छ । बेवारिसे शव भेटिनु केवल एक व्यक्तिको अन्तिम यात्रा होइन, यो सामूहिक मानसिकतामा असर पार्ने घटना हो ।

‘यो प्रहरीका लागि अनावश्यक टाउको दुखाइ जस्तै नै हो,’ घर्ति भन्छन्, ‘कहाँ–कहाँबाट आएर मानिसको यहाँ (बाँके)मा मृत्यु हुन्छ । न नाम थाहा हुन्छ, न ठेगाना । यसैमा प्रहरीको टिम लाग्दा अन्य अनुसन्धान प्रक्रियामा समेत असर पर्छ ।’

– नागरिकमा डर र असुरक्षा फैलिन्छ ।
– अपराधीहरूमा सजायबाट उम्कने भरोसा बढ्छ ।
– राज्यप्रति जनविश्वास घट्छ ।
– जब नागरिक आफ्नो सुरक्षामा भरोसा गर्न छाड्छ, तब समाजको नैतिक संरचना कमजोर हुन्छ ।

समाधान र बाटो
यो समस्या समाधान गर्न केवल शव व्यवस्थापनको कानुनी प्रक्रिया पर्याप्त छैन ।
राष्ट्रिय स्तरमा हराएका व्यक्तिहरू र अज्ञात शवहरूको एकीकृत डाटाबेस आवश्यक छ ।
सुरक्षाकर्मीको तालिम, डीएनए परीक्षण प्रयोगशालाको क्षमता विस्तार, र स्थानीय तहबीच सूचनाको आदान–प्रदान अनिवार्य हुनुपर्छ ।
साथै, मानसिक स्वास्थ्य र नशामुक्ति कार्यक्रमहरूलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ, किनकि धेरै बेवारिसे शव यिनै कारणले उत्पन्न हुन्छन् ।

अन्तिम सवाल
१७ जनाको मृत्यु, ८ जनाको पहिचान अझै अज्ञात, अनि नयाँ आर्थिक वर्षको पहिलो महिनामै २ नयाँ शव यो केवल तथ्यांक होइन, यो हाम्रो समाजको स्वास्थ्य परीक्षण हो । ‘मृत्युको मूल्य छैन’ भन्ने वाक्य केवल कविता होइन, यो राज्य र समाजको संवेदनशीलताको मापन हो । जति दिनसम्म यी शवहरू मौन रहन्छन् र पहिचानका पर्खाइमा माटोमा हराउँछन्, उति नै हाम्रो सामूहिक असफलताको इतिहास लम्बिँदै जान्छ ।

बेवारिसे शव प्रहरीका लागि केवल एउटा कानुनी प्रक्रिया मात्र होइन, बारम्बार दोहोरिने टाउको दुखाइ पनि हो । बाँकेका प्रहरी प्रमुख, प्रहरी उपरीक्षक रामप्रसाद घर्ति भन्छन्, ‘यस्ता शवको पहिचानमै प्रहरीलाई समस्या हुन्छ । धेरैजसो केसहरू फिरन्ते, घुमन्ते, मानसिक सन्तुलन गुमाएका व्यक्तिहरूका हुन्छन् । कतिपयमा त भारतीय नागरिकहरू पनि भेटिन्छन् ।’ उनका अनुसार जिल्लामै घर भएका शवको पहिचान गर्न सजिलो हुन्छ, तर बाहिर जिल्ला वा बाहिर देशका मानिसहरूको शव भेटिँदा पहिचान गर्न निकै कठिन हुन्छ ।

‘कतिपय भारतीय नागरिकको समेत बेवारिसे शव भेटिँदा समस्या भएको छ,’ उनले थपे । बेवारिसे शव उठाउनेदेखि पहिचान गर्ने र अनुसन्धान गर्ने काममा प्रहरीले पर्याप्त समय र जनशक्ति खर्च गर्नुपर्छ । ती शवहरूको भेरी अस्पतालमा पोष्टमार्टम गरिन्छ, तर लामो समयसम्म राख्दा ठाउँको अभाव मात्र होइन, दुर्घन्ध पनि फैलिन्छ । ‘यो प्रहरीका लागि अनावश्यक टाउको दुखाइ जस्तै नै हो,’ घर्ति भन्छन्, ‘कहाँ–कहाँबाट आएर मानिसको यहाँ (बाँके)मा मृत्यु हुन्छ । न नाम थाहा हुन्छ, न ठेगाना । यसैमा प्रहरीको टिम लाग्दा अन्य अनुसन्धान प्रक्रियामा समेत असर पर्छ ।’

पीडित परिवारको मौन पीडा
बेवारिसे शवको लाश होस् वा हराइरहेको परिवारको सदस्य, पीडितका परिवारको पीडा समान हुन्छ ।
– सुरुवाती दिनमा खोजी र आशा
– हप्तौं, महिनौंमा भ्रम र पीडा
– अन्ततः थकित स्वीकारोक्ति तर शान्ति नभएको अवस्था
यो मनोवैज्ञानिक आघात प्रायः सार्वजनिक भाषामा आउँदैन, तर यसले परिवारको जीवन पूरै बदलिदिन्छ ।

सम्भावित कारण
– हिंसात्मक घटना र अपराधः हत्या गरेर शव फाल्ने ।
– दुर्घटना र प्राकृतिक विपत्तिः सडक दुर्घटना, नदीमा बग्नु ।
– मानसिक स्वास्थ्य समस्याः हराउने वा आत्महत्या गर्ने घटना ।
– विस्थापन र बसाइँसराइः– नयाँ ठाउँमा गएर दुर्घटना वा मृत्यु ।
– नशा र स्वास्थ्य समस्याः सडकमा बस्नेहरूको मृत्यु ।

राज्यको मौनता
‘खै राज्य ?’ यो प्रश्नले आँकडाभन्दा गहिरो घाउ देखाउँछ ।
राज्यका सुरक्षाकर्मी, प्रहरी, स्वास्थ्य संस्था र स्थानीय तहहरू बेवारिसे शव व्यवस्थापनका लागि निश्चित प्रक्रिया अपनाउँछन्–जस्तैः
– शवको पोस्टमार्टम
– फोटोग्राफी र मिडिया नोटिस
– डीएनए नमुना संकलन
– अन्त्येष्टि
तर पहिचान नखुलेका शवका केसहरू प्रायः त्यत्तिकै ‘फाइल बन्द’ हुन्छन् । परिवारको खोजी, नागरिक अभिलेख जाँच, वा राष्ट्रिय स्तरको डाटाबेस अपडेट गर्ने प्रयास प्रायः न्यून हुन्छ । यसरी राज्यको न्यून सक्रियताले पीडितको परिवार मात्र होइन, पूरै समाजमा असुरक्षाको छायाँ फैलाउँछ ।

बेवारिसे शवको अर्थ
‘बेवारिसे’ शब्दको अर्थ कानुनी वा प्रशासनिक भाषामा ‘पहिचान नभएको’ वा ‘वारिस नआएको’ हो । तर समाजशास्त्रीय अर्थमा यसले धेरै कुरा भन्छ ।
– राज्यको सुरक्षाको कमजोरी
– आर्थिक–सामाजिक संरचनाको विफलता
– मानसिक स्वास्थ्य समस्या
– बसाइँसराइ र विस्थापन
– र, मानवीय सम्बन्धको टुटन
एकजना मानिस मृत्यु भएपछि यदि उनको पहिचान नै खुल्दैन भने त्यो केवल व्यक्तिगत त्रासदी मात्र होइन, यो सामूहिक असफलता हो ।

असुरक्षाको मनोविज्ञान
–बेवारिसे शव भेटिनु केवल अपराधको सूचक मात्र होइन, सामाजिक–मनोवैज्ञानिक असरको संकेत पनि हो ।
– भयको वातावरणः सडक, नदी किनारा वा सुनसान ठाउँमा शव भेटिएको खबरले सामान्य नागरिकमा डर पैदा गर्छ ।
– अपराधीको हौसलाः बेवारिसे शवका धेरै केसहरूमा अपराध प्रमाणित गर्न गाह्रो हुने हुँदा अपराधी बच्न सक्छन् ।
– विश्वासको ह्रासः नागरिक र राज्यबीचको भरोसा घट्छ, जसले सुरक्षातर्फको जनसहयोग घटाउँछ ।