परिचय
अक्सिटोसिन (Oxytocin) एक शक्तिशाली हर्मोन र न्युरोट्रान्समिटर हो, जसले मानिसको भावनात्मक र सामाजिक विकासमा विशेष भूमिका निर्वाह गर्छ। यसलाई ‘लभ हर्मोन’ भनेर चिनिन्छ, किनकि यसले प्रेम, विश्वास, सहकार्य, र निकटता निर्माण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। यो हर्मोन केवल व्यक्तिगत सम्बन्धमा मात्र होइन, समाजमा सकारात्मक र सहयोगी भावना विकास गर्न समेत महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। यो आलेखमा अक्सिटोसिनको उत्पादन प्रक्रिया, यसको विभिन्न शारीरिक र मानसिक फाइदाहरू, र सामाजिक जीवनमा यसको प्रभावबारे विस्तृत रूपमा वर्णन गरिनेछ। साथै, यस आलेखले मनोविज्ञान र स्वास्थ्य क्षेत्रमा यसको उपयोगबारे पनि चर्चा गर्नेछ।

अक्सिटोसिनको उत्पादन र कार्यप्रणाली
अक्सिटोसिनको उत्पादन हाइपोथालामस (Hypothalamus) मा हुन्छ र त्यसपछि पिट्युटरी ग्रन्थि (Pituitary gland) मार्फत रक्त प्रवाहमा सर्छ। जब मानिसले शारीरिक स्पर्श आलिङ्गन वा प्रेमपूर्ण भावनाहरू अनुभव गर्छन्, यो हर्मोन शरीरमा सक्रिय हुन्छ र अन्य अंगहरूमा प्रभाव पार्छ।

अक्सिटोसिन कहिले र कसरी सक्रिय हुन्छ ?
१.प्रेम र रोमान्सको समयमा: प्रेम सम्बन्धमा रहेका व्यक्तिहरूको निकटताले अक्सिटोसिन उत्पादन बढाउँछ। रोमान्टिक सम्बन्धमा अक्सिटोसिनको उच्च स्तरले विश्वास र समर्पणको भावना बढाउँछ।
२.आमा र बच्चाको सम्बन्ध: प्रसवको समयमा र स्तनपान गर्दा अक्सिटोसिन स्राव हुन्छ। यसले स्तनपानको प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ र आमा र बच्चाबीच सुमधुर सम्बन्ध निर्माण गर्छ।
३.सामाजिक सहकार्य र मित्रता: जब मानिसहरू एकअर्कासँग सहयोगी र मित्रवत् व्यवहार गर्छन्, अक्सिटोसिनले सामाजिक बन्धनलाई प्रगाढ बनाउन मद्दत गर्छ।
४.तनाव र पीडा कम गर्न: अक्सिटोसिनको सक्रियता तनाव कम गर्न र सकारात्मक भावनाहरू जागृत गर्न उपयोगी हुन्छ।

अक्सिटोसिनका शारीरिक र मानसिक फाइदा 
१.भावनात्मक सम्बन्धलाई सुदृढ बनाउने भूमिका अक्सिटोसिनले प्रेम र विश्वासको भावना सिर्जना गर्छ। विशेषगरी परिवार, साथीभाइ र जीवनसाथीबीचको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउन यसले मद्दत पुर्याउँछ। ‘Oxytocin fosters trust and helps to strengthen emotional bonds’  (Meyer-Lindenberg, 2011)

२. आमा र बच्चा बीचको सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने
अक्सिटोसिनले आमा र बच्चाबीचको सम्बन्धलाई विशेष प्रभाव पार्छ। प्रसवको समयमा यो हर्मोनले पाठेघरको मांसपेशीलाई संकुचन (contraction) गर्न सहयोग गर्छ, जसले बच्चा जन्माउँदा सजिलो हुन्छ। स्तनपान गर्दा पनि अक्सिटोसिन सक्रिय भएर दूधको प्रवाह (lactation) लाई सहज बनाउँछ। यसले बच्चाको शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

३.सामाजिक सम्बन्ध र सहयोगी भावना बढाउने
अक्सिटोसिनले मानिसहरूलाई सहयोगी र सहयोगमुखी बन्न प्रेरित गर्छ। मित्रता र सहकार्यको भावना जागृत गर्न यो अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। ‘The release of oxytocin enhances social bonding and trust among individuals, making it a key player in cooperative behavior’ (Uvnas-Moberg, 2003)।

४.तनाव र चिन्ता घटाउने
अक्सिटोसिनले तनाव र चिन्तालाई घटाउँछ। जब अक्सिटोसिनको उत्पादन हुन्छ, शरीरमा कोर्टिसोल (Cortisol) नामक तनाव हर्मोनको मात्रा घट्छ, जसले मानिसलाई मानसिक रूपमा शान्त र तनावमुक्त बनाउँछ। यसले सकारात्मक सोच र भावनात्मक सन्तुलन कायम राख्न मद्दत पुर्याउँछ।

५. प्रसव र स्तनपानमा सहयोग
प्रसवको समयमा अक्सिटोसिनले पाठेघरलाई संकुचन गराउन मद्दत गर्छ। यसले प्रसवलाई सहज बनाउँछ र बच्चा जन्मपछि पनि यो हर्मोनले स्तनपानको प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ।

अक्सिटोसिन र सामाजिक जीवनमा प्रभाव
अक्सिटोसिनको प्रभाव केवल व्यक्तिगत सम्बन्धमा मात्र सीमित छैन। यसले समाजमा सहयोग र विश्वासको भावना निर्माण गर्न पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। सामाजिक गतिविधिहरूमा सहभागिता गर्दा यो हर्मोनले सकारात्मक ऊर्जा र आपसी सहयोग बढाउँछ।

अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि अक्सिटोसिन उत्पादन हुने मानिसहरू सहयोगी, सहानुभूतिपूर्ण र विश्वासी हुन्छन्। यसले समूहमा काम गर्दा वा कुनै परियोजनामा सहभागी हुँदा सहकार्यको भावना** बढाउँछ। अक्सिटोसिनको कमी हुँदा मानिसहरूमा अवसाद, एक्लोपन र सामाजिक डर देखिने सम्भावना हुन्छ।

मानसिक स्वास्थ्य सुधारमा अक्सिटोसिनको भूमिका
अक्सिटोसिनले मानसिक स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय सुधार ल्याउँछ। यसले आत्मविश्वास बढाउँछ रअवसाद र चिन्ता कम गर्न मद्दत गर्छ।

केही अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि अटिज्म (Autism) भएका बालबालिकाहरूमा अक्सिटोसिनको स्तर कम हुने गर्छ, जसले उनीहरूको सामाजिक सम्बन्धमा समस्या ल्याउँछ। अक्सिटोसिन थेरापीले यस्ता समस्याहरूको समाधानमा मद्दत पुर्याउन सक्छ। “Oxytocin therapy is showing promising results in improving social interaction in individuals with autism” (Meyer-Lindenberg, 2011)।

अक्सिटोसिन उत्पादन बढाउने प्राकृतिक उपायहरू
अक्सिटोसिन उत्पादन प्राकृतिक रूपमा बढाउन निम्न उपायहरू उपयोगी हुन्छन्:
१.शारीरिक स्पर्श र आलिङ्गन: नजिकको साथी वा परिवारका सदस्यसँग आलिङ्गन गर्दा अक्सिटोसिनको स्तर बढ्छ।
२.ध्यान र योग: ध्यान र योगले मानसिक शान्ति दिनुका साथै अक्सिटोसिन उत्पादनमा मद्दत गर्छ।
३.सहयोगी व्यवहार र समाजसेवा: अरूलाई मद्दत गर्दा र समाजसेवामा सक्रिय हुँदा अक्सिटोसिनको स्तर वृद्धि हुन्छ।
४.आफ्ना प्रियजनसँग समय बिताउने सकारात्मक सम्बन्धमा समय बिताउँदा अक्सिटोसिन उत्पादन हुन्छ।

निष्कर्ष
अक्सिटोसिन हर्मोन मानिसको प्रेम, विश्वास, र सहकार्यको आधार हो। यसले व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा मात्र नभई मानसिक स्वास्थ्यमा पनि ठूलो भूमिका खेल्छ। आमा र बच्चाबीचको सम्बन्धलाई सुमधुर बनाउनुदेखि लिएर प्रेम र मित्रतामा विश्वास निर्माण गर्न अक्सिटोसिन महत्त्वपूर्ण मानिन्छ।

तनाव र चिन्तालाई कम गर्न, सकारात्मक भावनाहरू जगाउन, र सहकार्यलाई प्रोत्साहन गर्न यो हर्मोन अपरिहार्य छ। मानिसहरूको जीवनमा सकारात्मक सम्बन्ध र सहयोगी भावना विकास गर्न अक्सिटोसिनको उपयोगी भूमिका झन्-झन् स्पष्ट हुँदै गएको छ।

सन्दर्भहरू
1. Meyer-Lindenberg, A. (2011). The Role of Oxytocin in Emotional and Social Development*. Journal of Neuroendocrinology.
2. Uvnas-Moberg, K. (2003). Oxytocin: The Hormone of Love and Motherhood*. Psychology Press.