पछिल्लो समय मिर्गौला समस्या विकराल बन्दै गएको छ । कलिलो उमेरमै मिर्गौला फेल भएर अस्पताल आउनेको संख्या बढ्दै गएको छ । फेरिदो जीवनशैली, अस्वस्थ खानपिनलगायतका कारणले कलिलो उमेरमै मिर्गौला फेल भएर जीवनमृत्युसँग पौठेजोरी खेलेको देख्दा ह्दय भक्कानिन्छ ।
के हो मिर्गौला ?
शरीरमा सिमी आकारको दुईवटा मिर्गौला हुन्छन् । जसले शरीरमा भएका विषाक्त पदार्थ छानेर पिसाबको रूपमा फोहोरलाई बाहिर फाल्छन् । रगतमा तरल पदार्थ तथा खनिजको सन्तुलन कायम राख्ने, रातो रक्तकोष बनाउन चाहिने हार्मोन उत्पादन गर्नेदेखि नुन, पोटासियम, क्याल्सियम, फस्फोरस व्यवस्थापन गर्नेसम्मको काम मिर्गौलाले गर्छ । कुनै कारणवश मिर्गौलामा क्षति भएमा यी कार्य नियमित गर्न सक्दैन । मिर्गौलामा हुने क्षतिले पोटासियम, सोडियमजस्ता शरीरका मुख्य रसायनको सन्तुलनलाई असर गर्ने मात्र नभई रक्तचाप र हार्मोनको स्तरलाई पनि नकारात्मक असर पार्न सक्छ । जसले बिस्तारै शरीर गाल्दै लैजान्छ । यस्तोमा मिर्गौलाले काम गर्न छाडे डायलाइसिस गर्नुपर्ने हुन्छ । डायलाइसिस मिर्गौलाको पूर्ण उपचार होइन तर यो मिर्गौलाले काम गर्न नसक्दा त्यसको कामलाई सघाउ पुर्याउने र शरीरलाई हुनसक्ने जोखिमबाट बचाउने अस्थायी विकल्प हो ।
के हो डायलाइसिस ?
मिर्गौलाले काम गर्न छाडेपछि त्यसले गर्ने कामलाई यथावत् राख्ने उपचार विधि डायलाइसिस हो । यसले काम गर्न छाडेपछि फाल्नुपर्ने पदार्थ शरीरमा जम्मा भइराख्छ । त्यो फोहोर पदार्थ डायलाइसिसले निकाल्छ । शरीरबाट विषाक्त पदार्थ, फोहोर, अनावश्यक नुनको मात्रा र अतिरिक्त पानी हटाई सन्तुलनमा राख्ने, पोटासियम, सोडियम र बाइकार्बोनेट जस्ता केही रसायनको सन्तुलन कायम गर्ने, रक्तचाप नियन्त्रणमा राख्ने, रगतको शुद्धीकरण गर्ने काम मिर्गौलाले गर्छ । डायलाइसिस दुई प्रकारका हुन्छन्, हेमोडायलाइसिस र पेरिटोनियल डायलाइसिस । यीमध्ये कुन गर्ने त्यो बिरामीको रोजाइ र कतिपय अवस्था चिकित्सकले नै अवस्था हेरेर सुझाउन सक्छन् । यद्यपि दुवैको आफ्नै विशेषता छ । तर आज हामी पेरिटोनियल डायलाइसिसको बारेमा चर्चा गर्दैछौं ।
के हो पेरिटोनियल डायलाइसिस ?
घरमै पेटभित्र पाइप हालेर गरिने पद्धति पेरिटोनियल डायलसिस (पीडी)हो । बिरामी आफैं वा अरूको सहयोगले घरमै गरिने पीडी पनि अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा सिफारिस भएको भरपर्दो विधि हो । जसले पेटमा रहेको पेरिटोनियम अंग प्रयोग गरी, शरीरबाट फोहोर उत्पादन र अतिरिक्त तरल पदार्थहरू हटाउन फिल्टरको रूपमा प्रयोग गर्दछ । मिर्गौलाले राम्रोसँग काम गर्न नसकेमा वा मिर्गौला फेल भएमा यो विधिलाई अवलम्वन गरिन्छ । नेपालमा, पेरिटोनियल डायलाइसिसले मिर्गौला फेल भएका बिरामीहरूलाई धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्न सक्छ ।
पहुँचः पेरिटोनियल डायलाइसिस घरमै गर्न सकिन्छ । जुन दुर्गम क्षेत्रहरूमा बस्ने वा स्वास्थ्य सेवामा सीमित पहुँच भएका बिरामीहरूका लागि अझ सुविधाजनक हुन सक्छ ।
लागत–प्रभावकारिताः पेरिटोनियल डायलाइसिस अन्य प्रकारका डायलाइसिसको तुलनामा केही बिरामीहरूका लागि बढी लागत–प्रभावकारी विकल्प हुन सक्छ, विशेष गरी नेपाल जस्ता स्रोत–सीमित देशमा ।
लचिलोपनः पेरिटोनियल डायलाइसिसले हेमोडायलाइसिसको तुलनामा बिरामीहरूलाई उनीहरूको उपचार तालिकामा थप लचिलोपन दिन्छ, किनकि यो घरमा गर्न सकिन्छ र डायलाइसिस केन्द्रमा बारम्बार भ्रमणको आवश्यकता पर्दैन ।
कम आहार प्रतिबन्धहरूः पेरिटोनियल डायलाइसिसबाट गुज्रिरहेका बिरामीहरूलाई हेमोडायलिसिसको तुलनामा कम आहार प्रतिबन्धहरू हुन सक्छ, जसले उनीहरूको जीवनको गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्दछ ।
समग्रमा, पेरिटोनियल डायलाइसिस नेपालमा मिर्गौला फेल भएका बिरामीहरूका लागि लाभदायक उपचार विकल्प हुन सक्छ, जसले उनीहरूलाई थप स्वतन्त्रता, लागत–प्रभावकारिता र उनीहरूको अवस्था व्यवस्थापन गर्न लचिलोपन प्रदान गर्दछ । यद्यपि, बिरामीहरूले उनीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकता र परिस्थितिहरूमा आधारित सबैभन्दा उपयुक्त उपचार विकल्प निर्धारण गर्न उनीहरूको बिशेषज्ञसँग नजिकबाट काम गर्नु महत्वपूर्ण हुन्छ ।
हेमोडायलाइसिस र पेरिटोनियल डायलाइसिस दुबै मिर्गौला फेल भएका व्यक्तिहरूको लागि जीवन बचाउने उपचारहरू हुन्, तर तिनीहरूले कसरी काम गर्छन् र तिनीहरूमा हुने फाइदाहरू र जोखिमहरू फरक हुन्छन् ।
पेरिटोनियल डायलाइसिसका थप फाइदाहरूः
– घरमा गर्न सकिन्छ, बिरामीहरूलाई थप स्वतन्त्रता र लचिलोपन प्रदान गर्दछ।
– दिन र रातमा निरन्तर उपचारले थप स्थिर तारिकाले तरल पदार्थ र फोहोर हटाउन सक्छ।
– हेमोडायलाइसिसको तुलनामा हृदयमा कम तनाव।
– भास्कुलर पहुँचको लागि आवश्यकता नभएकाले, पहुँच साइटसँग सम्बन्धित जटिलताहरूको जोखिम कम हुन्छ ।
जोखिमहरूः
– डायलिसिस क्याथेटरको कारण पेरिटोनाइटिस (पेरिटोनियमको संक्रमण) को जोखिम।
– पेटको गुहामा हर्निया वा चुहावटको लागि सम्भावना
– तरल पदार्थ सन्तुलन र ग्लुकोज स्तरको सावधानीपूर्वक निगरानी आवश्यक छ
– पेट समस्या भएको व्यक्तिहरूको लागि उपयुक्त छैन।
हेमोडायलाइसिस र पेरिटोनियल डायलाइसिस दुवैको आ आफ्नै फाइदा र जोखिमहरू छन् । बिरामीको स्वास्थ्य स्थिति, जीवनशैली, प्राथमिकताहरू र स्वास्थ्य सेवा सुविधाहरूमा पहुँच जस्ता विभिन्न कारकहरूमा निर्भर गर्दछ । बिरामीहरूले उनीहरूको व्यक्तिगत आवश्यकता र परिस्थितिहरूमा आधारित सबैभन्दा उपयुक्त उपचार विकल्प निर्धारण गर्न उनीहरूको स्वास्थ्य सेवा टोलीसँग नजिकबाट काम गर्न आवश्यक छ । र, विशेषज्ञ चिकित्सकको राय झनै अपरिहार्य छ ।
(मिर्गौला रोग विशेषज्ञ डा.श्रेष्ठ नेपालगन्जस्थित लाइफलाइन हस्पिटलमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।)
